Staropolskie około-styczniowe wspominki

Święta już za nami, a mimo to wciąż jeszcze zostały ślady po klimacie, który otaczał nas pod koniec grudnia. Nastała odwilż poświąteczna, przejawiająca się między innymi na obniżonych cenach dekoracji świątecznych w sklepach i pozostałości światełek na części domów. Pewnie większość z nas spędziło Sylwestra w gronie znajomych, a teraz skupia się na realizacji postanowień noworocznych. Korzystając z aktualności tematyki, zróbmy na chwilę retrospekcję i zajrzyjmy do tradycji, wierzeń staropolskich grudniowo-styczniowych.

Niektórzy z nas ozdoby świąteczne, choinkę trzymają do 6.01, inni do 2.02. Jest to związane z katolickimi świętami, wyznaczającymi koniec okresu Bożego Narodzenia. Wciąż bowiem w Polsce dominuje tradycja chrześcijańska lub jej zwyczajowe pozostałości w kulturze polskiej (nie wszyscy bowiem są wierzący). Jednak kiedyś część zwyczajów około-noworocznych opierało się na wierzeniach przedchrześcijańskich kultur, które przeszły do ludowych tradycji. Przykładowo, zwyczaj dekorowania choinki pochodzi z protestanckich Niemiec, kiedy to dekorowano snop żyta suszonymi owocami, aby później z ich nasion rozpoczynać siew na wiosnę.

W poniższym tekście chciałabym wspomnieć o wybranych tradycjach, przesądach świeckich z okresu około-noworocznego, zaczynając od terminologii poszczególnych okresów.

Nazewnictwo: od godów do zapust

Zaczynając od końca grudnia, czas przesilenia zimowego na ziemiach słowiańskich był nazywany Szczodrymi Godami (inaczej: Święto Godowe lub Zimowego Staniasłońca). Okres ten trwał 12 dni, od najkrótszego dnia roku (22.12), aż do Wieczoru Godowego, czyli Święta Trzech Króli. Czas ten związany był z kultem solarnym - w mitologii słowiańskiej syn boga słońca Swarożyc miał zapewnić obfite plony w kolejnym roku. Obchodzono ucztę w Wigilię Szczodrych Godów, gdzie 12 potraw symbolizowało 12 miesięcy roku, a kolejne 12 dni Godów były wróżbą nadchodzących po sobie miesięcy.

Inna staropolska nazwa okresu od Bożego Narodzenia do Nowego Roku (a nawet do Trzech Króli) to święte wieczory. Kobiety wtedy nie mogły prząść ani szyć, ponieważ wierzono, że przy przędzeniu będą rwały się nici. Nie wolno było też prać, aż do Trzech Króli, kiedy zostawała poświęcona woda.

Jeśli chodzi o ostatni dzień starego roku, nasz współczesny Sylwester nazywany był szczodrym wieczorem. Pełny był przepowiedni, wróżb. Przede wszystkim wierzono, że to, co się robi w ten dzień, czynić się będzie przez cały rok. Należało go więc spędzić w radosnej atmosferze, mieć świeże ubranie, jeść dobre jedzenie. Ponadto w ten dzień powinno się mieć coś pożyczonego od sąsiadów, a w niektórych wioskach drzewa były obwiązywane słomą, na zwiększenie ich owocowania. Wierzono również, że nadlatujące rano ptaki wskazywały skąd mają przybyć przyszli mężowie młodych dziewcząt. Obowiązywał również zwyczaj przebierania się za Stary i Nowy Rok - ludzie w kostiumach chodząc po domach, składali gospodarzom życzenia.

Ostatni okres obejmujący pierwszą część nowego roku to Zapusty, obecnie częściej nazywany Karnawałem, a dawniej mięsopustem. Trwa on od Nowego Roku aż do Wielkiego Postu i jest czasem zabaw. To odpowiednik wcześniejszego okresu wspólnego świętowania, związanego z koliadą - między innymi śpiewaniem kolęd, ale także licznymi procesjami na cześć coraz dłuższych dni w nowym roku.

Wybrane tradycje

Oprócz wymienionych wcześniej obyczajów, które charakteryzują poszczególne okresy około-noworoczne, istniały również dawniej inne praktyki, zależne od konkretnych wyjątkowych dni w tym czasie.

Zaczynając od okresu świątecznego, przytoczę kilka zwyczajów z Wigilii. Wróżono wtedy na pomyślność w gospodarstwie, zamążpójście - wierzono, że niebo pełne gwiazd zapowiada, że kury będą dobrze niosły, a wylosowane z siana spod obrusa zielone źdźbła symbolizowały szybkie znalezienie męża. W Boże Narodzenie przestrzegano przed spaniem w dzień, żeby zboże nie zalegało na polach, a także przed braniem słomy do ust, ponieważ miały boleć przez to zęby. Z kolei 26.12 to Dzień Świętego Szczepana - w niektórych wsiach należało umyć się w wodzie, do której wrzucany był pieniążek, kawałek opłatka oraz źdźbła siana ze stołu wigilijnego, co miało zapewnić zdrowie i pieniądze na cały rok. Poświęcony owies dawano kurom, żeby dobrze niosły, a pod karczmami zostawały zawierane całoroczne umowy o pracę służby.

Przechodząc do Nowego Roku - gdzieniegdzie witano się słowami ,,Bóg cię stykaj”, oznaczające polecenie opiece Boga. Poza tym, bardzo ważny był owies - rolnicy obsypywali się nim na znak obfitości zboża, a także pozostawiało się go na rogach stołu, symbolizując dostatek chleba. Dodatkowo w zwyczaju było robienie sobie nawzajem żartów, takich jak zastawianie drzwi chaty pniem lub zamazywanie szyb gliną.
W święto Trzech Króli chodziło się po szczodrakach, to znaczy dzieci chodziły po wsi, śpiewając pieśń - szczodrówkę, a w nagrodę dostawały od gospodyń szczodraki, którymi były małe rogaliki pieczone z razowego chleba. Po szczodrakach chodzili również dorośli mężczyźni, którzy w zamian dostawali kieliszek wódki.

Co region to obyczaj

Większość zwyczajów staropolskich wywodzi się z tradycji słowiańskich. Jednak piękno różnorodności obyczajów ściśle zależne jest od historii poszczególnych regionów Polski. Przez zmiany granic, zabory, migracje, tradycje różnią się od siebie na konkretnych terenach. Bywa też tak, że jedynie nazewnictwo jest inne, ale sens podobny.
Wymienię tylko niektóre z obyczajów, zaczynając chronologicznie od ostatniego dnia roku. Dzień przed Nowym Rokiem, nazywany był u podlaskich Rusinów bogatym wieczorem (bohatym weczerem). Po wsi chodziła młodzież przebrana za Żydów, Cyganów, wieszczków, składając życzenia, a dziewczęta wróżyły na następny rok. Z kolei koło Kraśnika w Janiszowie, chłopcy nosili tabliczki z napisem Stary i Nowy Rok. W Żurawcach pod Tomaszowem Lubelskim Stary Rok miał na sobie kożuch, pod nim garb i brodę z przędzy konopi lub lnu, podczas gdy Nowym Rokiem był młodzieniec ubrany w nowe ubrania. Natomiast w Giełczwi (woj. lubelskie) Stary Rok był starszym człowiekiem, obijanym kijem przez Nowy Rok, jadący na koniu i ubrany w długą białą koszulę oraz czerwoną czapkę z papieru.

Jeśli chodzi o zwyczaje związane z 1 stycznia, w Rozkopaczewie jeszcze przed świtem praktykowany był zwyczaj wymiatania biedy, który dosłownie oznaczał sprzątanie mieszkań, wynoszenie śmieci. Z kolei zużytą choinkę wkładało się w płot i wierzono, że jeśli kawalerowie jej nie wyrzucili, to panna z tego domu nie wyjdzie przez dany rok za mąż. Przy spotkaniach noworocznych w Skierbieszowie (woj. lubelskie) obrzucano się ziarnem mówiąc: ,,siejem, wiejem, posiewamy, z Nowym Rokiem pozdrawiamy”. Wierzono też w przepowiednie pogodowe, takie jak: ,,gdy na Nowy Rok jasno, to w stodołach ciasno”.
W Święto Trzech Króli w Woli Obszańskiej święcono mały bochenek chleba upieczony z czosnkiem, opłatkiem i miodem, a później dawano go krowom po urodzeniu cielaków, by były zdrowe i dawały dużo mleka. W okolicach Sawina (woj. podlaskie) u Rusinów spożywano postną wieczerzę zwaną póśnyk.

Z innych tradycji, na terenach Warszawy, w styczniu organizowano ,,podchmielaki”, które oznaczały, że w dni, w które był największy mróz, młodzi chłopcy spotykali się w karczmach przy kuflach piwa i przechwalali się nawzajem swoimi podbojami miłosnymi. Z kolei w rejonach dzisiejszego Pomorza w styczniu organizowane były bale dla czarnych gęb, które polegały na pomalowaniu twarzy sadzą i wspólnym imprezowaniu bez bycia rozpoznanym.

Obecnie inaczej obchodzimy święta i czas ponoworoczny. O większości tradycji staropolskich można już tylko czytać w literaturze, chyba, że nasi dziadkowie, pradziadkowie mieli z nimi do czynienia lub o nich słyszeli i opowiadają młodszym pokoleniom. Zwyczaje się zmieniają, tak jak ludzie, nie ma w tym nic zaskakującego. Mamy swoje, nowe obyczaje (też całkiem inne warunki życia), a o starych możemy myśleć z sentymentem, jak o historii naszej kultury.

Źródła: