Co mówią blizny?

Tekst został przygotowany w ramach Projektu CIAŁO. Weź udział w wyzwaniu BLIZNA na Instagramie – czas do 16.06.2025.

Blizny to najbardziej namacalna wizualizacja naszej historii – zarówno tej cielesnej, jak i psychicznej. To opowieść nie tylko o jednostce, lecz także o ludzkości w jej rozmaitych obliczach. Choć we współczesnej kulturze często są stygmatyzowane, ich symboliczne znaczenie sięga tysięcy lat przed naszą erą. Blizny zajmują też istotne miejsce w religii i wierzeniach – najlepszym tego przykładem są rany Chrystusa. Zadajmy więc pytanie: co mówią blizny?

Ujęcie antropologiczne – skaryfikacja w kulturach tradycyjnych.

Skaryfikacja to odmiana modyfikacji ciała, która polega na celowym robieniu blizn układających się we wzory. Choć dane o początku skaryfikacji jako istotnej kulturowo praktyki nie są łatwo dostępne, algieryjskie malowidła skalne powstałe sześć tysięcy lat p.n.e ukazują postacie z charakterystycznymi dla tej metody zdobieniami. Społeczności Afryki subsaharyjskiej, Nowej Gwinei czy Australii powszechnie używały skaryfikacji nie tylko aby wskazać przynależność do danej grupy, miała również znaczenie jako symbol statusu społecznego, siły i męskości [1]. Cytując artykuł Roberta Myersa, antropologa z Alfred University:

Dla ludu Baule z południowego Wybrzeża Kości Słoniowej skaryfikacja jest symbolem kultury i cywilizacji, która odróżnia ich od zwierząt. Lud Joruba w Nigerii tradycyjnie znaczył twarze paskami, aby zaznaczyć przynależność do wspólnoty, nawet gdy byli rozproszeni przez niewolnictwo, konflikty i małżeństwa. Skaryfikacja jest także rytuałem przejścia, oddzielającym jednostki od poprzedniego statusu i wprowadzającym ich w nowy. Chłopcy z plemienia Nuer w Sudanie i Etiopii wkraczali w dorosłość podczas ceremonii gaar, w której nacinali im sześć równoległych linii na czole. Nowo naznaczeni bliznami mężczyźni mogli się żenić, posiadać bydło i iść na wojnę. Wśród ludu Nuba w Sudanie skaryfikacja tradycyjnie wskazywała na status społeczny i dojrzałość; dziewczęta otrzymywały kolejne znaki w okresie dojrzewania, po pierwszej miesiączce i po odstawieniu od piersi pierwszego dziecka.[2]

Motyw skaryfikacji jako rytuału przejścia wydaje się szczególnie istotny w ustaleniu znaczenia blizn w omawianych kulturach. Rytuał skaryfikacji staje się symbolem bólu koniecznego aby dorosnąć – czymś, co czyni kogoś prawdziwym mężczyzną. Co więcej, w wielu z omawianych kultur blizny są bezpośrednio związane z atrakcyjnością dla kobiet [3]. Niektóre społeczności uważają blizny zrobione w wczesnym młodości za coś, co ma zapewnić jednostce większą odporność na ból i wszelką traumę [4].

Współcześnie tradycyjnie rozumiana skaryfikacja zanika – zarówno ze względu na świadomość zagrożeń higienicznych, jak i przez kolonialne narracje, które przedstawiały ją jako przejaw „prymitywizmu”. Z tego względu skaryfikacja bywa stygmatyzowana w krajach takich jak Nigeria, mimo że jest częścią tamtejszej tradycji [5]. Z drugiej strony, współczesna skaryfikacja niejako pozbawiona jest swojej tradycyjnej symboliki i traktuje się ją bardziej jako modyfikację ciała, choć wciąż obarczona jest większą stygmą od tatuaży czy kolczyków.

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tribal_crocodile_scarification,_Sepik_River,_Papua_New_Guinea.jpg

Duchowy wymiar blizn

Blizny zyskały szczególne znaczenie w chrześcijaństwie, zwłaszcza w średniowiecznej Europie, gdzie stały się nośnikiem symboliki duchowej. Miało to szczególne znaczenie w kontekście kobiet. Żeby zarysować kontekst kulturowy, przytoczę tekst Kathryn Dickason:

Według mediewistki Caroline Walker Bynum, kobiety w średniowieczu były często kojarzone z cielesnością, podczas gdy mężczyzn zazwyczaj utożsamiano z duchem (1987). Powodowało to, że relacja kobiet z chrześcijaństwem była paradoksalna. Ich cielesność wiązała je z grzechem, zwłaszcza z grzechem pożądliwości. Jednak z uwagi na centralne znaczenie Wcielenia – czyli aktu, w którym boskość przyjmuje ludzką postać – w średniowiecznym chrześcijaństwie, ucieleśnienie kobiet zbliżało je do Boga.[6]

W praktyce oznaczało to, że blizny na kobiecym ciele stały się symbolem podróży od grzechu do świętości. Przykładem doskonale to ilustrującym jest historia św. Edeltrudy, która większość swojego życia spędziła jako przedstawicielka arystokracji. Przed śmiercią zachorowała na nowotwór gardła, który zinterpretowała jako rodzaj odkupienia – dar od Boga mający ukoić winę, którą czuła za swoją poprzednią próżność. To jeden z wielu przypadków, gdzie blizny nadawały boskie znaczenie doświadczeniom o społecznym charakterze.

U kobiet blizny zbliżały je do Boga, natomiast u mężczyzn – symbolizowały męstwo, doświadczenie i rycerskość. Szczególnie wyraźne było to w przypadku krzyżowców: ich rany odniesione w walce świadczyły nie tylko o odwadze, ale i o oddaniu wierze. W ten sposób naznaczone bliznami ciało mężczyzny również wkraczało w sferę sacrum [7].

Stereotypy wokół blizn

Tak jak w średniowieczu symboliczne znaczenie blizn było ściśle związane z płcią, tak i dziś utrzymują się pewne stereotypy dotyczące korelacji między bliznami a tożsamością płciową. Wciąż funkcjonuje skojarzenie blizn z męskością i odwagą – najlepszym tego przykładem są liczne przedstawienia wojowników w kulturze popularnej. To zazwyczaj mężczyźni pokryci bliznami, choć rzadko kiedy są to poważne rany czy trwałe zniekształcenia. Częściej mamy do czynienia z kilkoma starannie rozmieszczonymi bliznami, które nadają postaci charakterystyczny wygląd, nie naruszając jednocześnie kanonów atrakcyjności.

Z drugiej strony, kobiece postaci w popkulturze bardzo rzadko przedstawiane są z widocznymi bliznami, co utrwala przekonanie, że ciało kobiety powinno pozostać perfekcyjne i wolne od „niedoskonałości”. Badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii w 2008 roku wykazały, że choć drobne blizny na twarzy kobiet nie wpływają znacząco na ich postrzeganą atrakcyjność, to blizny po mastektomii są obarczone silną społeczną stygmą. Ich prezentowanie w przestrzeni medialnej wciąż wywołuje kontrowersje, czego przykładem była głośna publikacja w New York Times [8].

Co więcej, badanie przeprowadzone przez naukowców z Penn Medicine w 2019 roku potwierdziło istnienie stereotypu utożsamiającego widoczne blizny i deformacje z czymś niepokojącym, odpychającym, a nawet „złym” [9]. Osoby z wyraźnymi zniekształceniami twarzy często doświadczają stygmatyzacji – nie tylko postrzega się je jako mniej atrakcyjne, ale również przypisuje im negatywne cechy charakteru. W popkulturze zdeformowane twarze są wręcz wizualnym kodem zła – stają się znakiem rozpoznawczym złoczyńców. Twarz Freddy’ego Kruegera z Koszmaru z ulicy Wiązów to klasyczny przykład – ukazuje poparzenia trzeciego stopnia i odsłoniętą tkankę mięśniową. Motyw ten szczególnie silnie obecny jest w gatunku horroru cielesnego (body horror), gdzie deformacja staje się głównym elementem grozy.

Nietrudno zatem zrozumieć, że osoby, które przeszły poważne urazy prowadzące do trwałych zmian w wyglądzie twarzy, mogą spotykać się z – często nieuświadomioną – społeczną stygmatyzacją.

Craven, W. (Reżyser). (1984) Koszmar z ulicy Wiązów. New Line Cinema

Warto jednak zaznaczyć, że trend pozytywności cielesnej, który szczególnie zyskał na znaczeniu w ostatnich latach, rzeczywiście przyczynia się do zmniejszenia stygmatyzacji. Coraz częstsze pokazywanie w mediach głównego nurtu ciał odbiegających od szeroko pojmowanej normy sprzyja wzrostowi samoakceptacji wśród osób zmagających się z negatywnym postrzeganiem własnego ciała [10].

Co więc mówią blizny?

Jak wspomniałem we wstępie – blizny są świadectwem wszystkiego, przez co przeszliśmy. Jak pokazują przytoczone przykłady, są one nieodłączną częścią szerszego kontekstu kulturowego i społecznego, który wpływa na ich symbolikę i sposób postrzegania. Blizny to jedna z najbardziej namacalnych reprezentacji naszej cielesności oraz realności bólu – fizycznego i emocjonalnego – przez który przechodzimy jako ludzie.

Odpowiadając na tytułowe pytanie: blizny mówią bardzo wiele. A zaprezentowane tu przykłady to zaledwie wierzchołek góry lodowej.

Przypisy:

[1] Myers, R. (2020, 13 sierpnia). What scars say about sex and stereotypes. SAPIENS. https://www.sapiens.org/culture/scarification/

[2] Ibidem.

[3] Ibidem.

[4] Ludvico, L. R., & Kurland, J. A. (1995). Symbolic or not-so-symbolic wounds: The behavioral ecology of human scarification. Ethology and Sociobiology, 16(2), s. 157 https://doi.org/10.1016/0162-3095(94)00075-i

[5] Myers, op. cit.

[6] Dickason, K. (2022). Sacred skin: The religious significance of medieval scars. Signs and Society, 10(1), s. 21 https://doi.org/10.1086/717561

[7] Ibidem, s. 30

[8] Myers, op. cit.

[9] Hartung, F., Jamrozik, A., Rosen, M. E., Aguirre, G., Sarwer, D. B., & Chatterjee, A. (2019). Behavioural and neural responses to facial disfigurement. Scientific Reports, 9(1). https://doi.org/10.1038/s41598-019-44408-8

[10] Mathews, A., Costa, B., Mikkola, A., & Harcourt, D. (2023). ‘Scars: How Our Wounds Make Us Who We Are’: Improving appearance-based stigma, conceptualisation of beauty and body esteem through a documentary. Scars, Burns & Healing, 9. https://doi.org/10.1177/20595131231205398

Źródła

Craven, W. (Reżyser). (1984) Koszmar z ulicy Wiązów. New Line Cinema

Dickason, K. (2022). Sacred skin: The religious significance of medieval scars. Signs and Society, 10(1), 17–47. https://doi.org/10.1086/717561

Hartung, F., Jamrozik, A., Rosen, M. E., Aguirre, G., Sarwer, D. B., & Chatterjee, A. (2019). Behavioural and neural responses to facial disfigurement. Scientific Reports, 9(1). https://doi.org/10.1038/s41598-019-44408-8

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tribal_crocodile_scarification,_Sepik_River,_Papua_New_Guinea.jpg

Ludvico, L. R., & Kurland, J. A. (1995). Symbolic or not-so-symbolic wounds: The behavioral ecology of human scarification. Ethology and Sociobiology, 16(2), 155–172. https://doi.org/10.1016/0162-3095(94)00075-i

Mathews, A., Costa, B., Mikkola, A., & Harcourt, D. (2023). ‘Scars: How Our Wounds Make Us Who We Are’: Improving appearance-based stigma, conceptualisation of beauty and body esteem through a documentary. Scars, Burns & Healing, 9. https://doi.org/10.1177/20595131231205398

Myers, R. (2020, 13 sierpnia). What scars say about sex and stereotypes. SAPIENS. https://www.sapiens.org/culture/scarification/

Autorka grafiki: Aleksandra Kamińska